Zioła z Odległych Krain: Manilkara zapota, Sapodilla, Chico, Chicle

English version

KRÓTKA CHARAKTERYSTYKA

Manilkara zapota jest zimozielonym, tropikalnym drzewem, znanym dzięki swoim pysznym owocom. W przeszłości roślina ta była również ceniona ze względu na swój biały, gęsty sok zwany Chicle, suszony i żuty jako guma do żucia. Stąd anglojęzyczna nazwa potoczna tej rośliny - Sapodilla czyli Sączyniec. W tym celu wykorzystywana była już przez Azteków, używających również jej sok jako klej i materiał do wytwarzania figurek. Jednak dziś trudno jest znaleźć tą tradycyjnie wytwarzaną, oryginalną gumę do żucia. Jej współczesne, komercyjnie produkowane wersje, popularne na całym świecie, wytwarzane są głównie z syntetycznej gumy. Również drzewo z tej rośliny jest pozyskiwane w celach użytkowych. Jest ono bardzo wytrzymałe i doskonale nadaje się do produkcji mebli i narzędzi. Sapodilla pochodzi prawdopodobnie z terenów znajdujących się na południu Meksyku, Belize i Gwatemali, gdzie przez wieki była uprawiana. Zapiski Majów wspominają o milionach drzew Zapotle rosnących na ich terytoriach. Obecnie roślina ta jest popularnym drzewem owocowym w niemal każdym rejonie o klimacie tropikalnym, oraz wielu rejonach subtropikalnych.
Manilkara zapota oraz przede wszystkim jej owoce, posiadają wiele różnych potocznych nazw w różnych językach : Sapodilla (Angielski), Zapotilla (Hiszpański), Chico (Tagalog) - also Chikoo, Chickoo, Chikoo or Chiku, Chicosapote (Gwatemala, Meksyk, Hawaje), Naseberry (Indie i Zachodnie Indie), Sapodilla Plum (Indie), Nispero (Meksyk, kraje hiszpańskojęzyczne), Sapotilla, Sapote or Sapota ( Brazylia), Briapfel (Niemcy), Sapotille (Francja), Zapota (Wenezuela), Zapote (Kuba, Honduras, El Salvador), Baramasi (Bengal and Bihar, Indie), Sapeta (Orija), Mispel (Wyspy Dziewicze), Sabudheli (Maladiwy), Saos or Sawo (Indonezja), Lamoot (Tajlandja), Muy (Gwatemala), Muyzapot (El Salvador), Sapojira (Japonia), Kkom na mu (Korea), Gudalu (Nepal), Ya (Jukatan), Rata-Mi (Sri Lanka), Hong Xiem (Wietnam) - to tylko niektóre z nazw. Podobno ktoś kiedyś przypisał tej roślinie polską nazwę Pigwicy właściwej, z czym trudno mi się pogodzić ze względu na brak podobieństwa zarówno do Pigwy jak i do Pigwowca. Czasami wciąż można spotkać się w użyciu z synonimem tej rośliny - Achras zapota.

UPRAWA

Sapodilla jest dosyć wolno rosnącym, długowiecznym, silnym, zimozielonym, gęstym drzewem, o średniej wysokości. Jest to roślina tropikalna, jednak łatwo przystosowuje się również do innych warunków klimatycznych. Młode rośliny giną w temperaturze poniżej 0'C, starsze wytrzymują mrozy do -4'C z niewielkimi uszkodzeniami. Manilkara zapota najlepiej rozwija się w pełnym słońcu, żyznej, zakwaszonej, piaszczystej i przepuszczalnej glebie, ale radzi sobie dobrze nawet na słabej klasy podłożu. Drzewo to dobrze znosi susze, upały, zasolenie gleby oraz jest odporne na silne wiatry. Z powodzeniem może być hodowane jako krzew doniczkowy, przetrzymywany w domu przez zimę lub cały rok. Należy jedynie pamiętać aby zapewnić tej roślinie jak najwięcej światła i pilnować aby woda nie gromadziła się na dnie donicy. Sapodilla jest wysoce owoco produktywna, owoce mogą wydawać już pięcioletnie rośliny, często owocując przez prawie cały rok, z jednym lub dwoma głównymi plonami. W Indiach drzewa podlewane są słoną wodą w celu powstrzymania wzrostu rośliny i pobudzenia jej do owocowania. Owoce dojrzewają w ciągu od 4 do 8 miesięcy od zapylenia. Istnieje sporo odmian Cziko, o różnej wielkości i kształcie owoców ( od 4cm okrągłych ,,Pineras'' do 8cm długości, stożkowatych ,,Ponderosa'' ), które mogą być bardziej odpowiednie do danych warunków. Drzewa te zazwyczaj mnoży się przez zaszczepianie na podkładkach, ale można również propagować je przez ukorzenianie sadzonek lub z nasion. Mleczny, gumowaty sok z Sapodilli zbiera się poprzez nacięcia w pniu drzewa, sączący się sok jest następnie suszony i najczęściej krojony w cienkie paski do żucia.

ZASTOSOWANIE KULINARNE

Istnieją różne odmiany Sapodilli, a smak owoców może się również różnić nieco, ze względu na różnice glebowe i pogodowe oraz okres zbioru i sposób przechowywania. Osobiście miałem częstą przyjemność spożywania tych owoców w Anglii (dokąd trafiały z Dominikany), oraz obecnie w Filipinach, i ich smak oceniam jako niesamowity. Bardzo słodki i miękki miąższ, który znajduje się pod cienką ale mocną skórką, przypomina mi odrobinę, mocno dojrzałe gruszki z nutą wanilii i cynamonu. W swoim życiu miałem okazję zasmakowania wielu rzadkich owoców ale żaden nie smakował w pełni jak ten wyjątkowy przysmak. Ale wyjątkowość Chico posiada jedno duże ,,ale" - otóż owoce te są bardzo delikatne i krótkotrwałe po całkowitym dojrzeniu, dlatego aby trafiły na odległe rynki zrywa je się bardzo niedojrzałe. Później często spędzają długi czas w chłodniach lub na pułkach, nadduszane przez wile rąk, sprawdzających ich dojrzałość. Tak więc ostatecznie, mając to szczęście możliwości zakupu tych owoców poza regionem ich pochodzenia. Będą one nie tylko dosyć drogie, ale także połowa z nich może być zepsuta ( dobrze wyglądająca z wierzchu a sfermentowana w środku ), lub tak niedojrzała, że niezdolna nawet w pełni dojrzeć przy długim leżeniu i nasłonecznianiu. Niedojrzałe w pełni, twarde owoce są bardzo cierpkie i mało słodkie, ale czym bardziej dojrzałe tym bardzie słodki jest ich miąższ. Sapodille mogą być spożywane na surowo lub dodawane do najróżniejszych deserów, od sałatek owocowych po lody i kefiry. Przyrządza się z nich dżemy, syropy, wina lub praży. W Indonezji młode pędy, po obmyciu lepkiego soku, jadane są na surowo lub duszone z ryżem. Wysuszony sok z drzewa Sapodilli, nazywany Chicle, żuty był przez Azteków i Majów w celu uśnieżenia pragnienia. A także bardzo ceniony prze Europejskich osadników za swój subtelny smak i wysoką zawartość cukru.

ZASTOSOWANIE W KOSMETYCE

Owoce Sapodilli są bogate w witaminę A i stymulują produkcję kolagenu, regenerując skórę i spowalniając procesy starzenia. Miąższ z dojrzałych owoców może być stosowany w formie maseczki na twarz.

ZASTOSOWANIE MEDYCZNE

Owoce Cziko są łatwostrawne i wysokokaloryczne, zawierają cukry proste, proteiny, błonnik pokarmowy, wapń, żelazo, fosfor, potas, magnez, cynk, sód, miedź, witaminy A (dobra dla oczu, błon śluzowych i skóry ), C, B6, ryboflawinę, niacynę, kwasy pantotenowy i jabłkowy, wiele fenoli, quercitrin i myricitrin. Odżywiają i rewitalizują ciało, dlatego polecane są kobietom w ciąży (pomagają uniknąć porannych mdłości ) i karmiącym, oraz osobom przechodzącym rekonwalescencje. (Jedynie) W pełni dojrzałe owoce, obrane ze skórki, z wydrylowanymi pestkami, są również bardzo dobrym, łatwostrawnym, bezpiecznym pokarmem dla dzieci a nawet niemowląt. Nie wywołują one alergii i wsopmagają ich rozwój zarówno fizyczny jak i psychiczny. Niecałkiem dojrzałe owoce zawierają duże ilości tanin o działaniu ściągającym, przeciwutleniajacym, przeciwwirusowym, antybakteryjnym i przeciwzapalnym, są więc pomocne przy niestrawności, biegunkach, czerwonce i krwotokach. Również odwary z młodych owoców pite są przy biegunkach. W pełni dojrzałe owoce zawierają niewiele tanin i są one zgromadzone głównie w skórce i jej okolicy. Wywary z młodych owoców i kwiatów działają dobrze na płuca szczególnie przy problemach astmatycznych oraz działają wykrztuśnie. Dzięki zawartości elektrolitów, owoce Sapodilli wzmacniają układ nerwowy i zalecane są w diecie dla osób cierpiących na depresje, stres, rozdrażnienie, lęki oraz bezsenność. Ich działanie przeciwskurczowe pomaga przy problemach ze skurczami i bólami mięsni. Spożywanie Cziko efektywnie obniża ryzyko powstawania i hamuje wzrost raka piersi i jelita grubego.
Nasiona Sapodilli zawierają saponiny i kwercytynę, działają tonizująco, antybakteryjnie, przeciwzapalnie, przeciwgorączkowo i przeczyszczająco. Pasta z nasion nakładana jest na miejsca użądleń i jadowitych ukąszeń. Sok z nasion posiada właściwości przeciwhistaminowe i jest lekiem uspokajającym, skutecznym przy chorobliwych lękach i depresji. Działa on również moczopędnie, pomagając usunąć kamienie z pęcherza i nerek. Spożycie więcej niż sześciu pestek wywołuje bóle brzuch i wymioty. Będąc Europejczykiem pierwszy raz przebywającym w tropikalnym kraju, złapałem na Filipinach jakieś paskudztwo. Najpierw silna biegunka, potem ból głowy, bóle mięśni i lekka gorączka. Zdecydowałem się więc przetestować nasiona Cziko, spożyłem dwa, wyłuskując je zębami z ich twardej skorupy jak pestki słonecznika. Wrażenie niesamowite, trudny do opisania bardzo intensywny smak z wyjątkową goryczą, trochę przeżułem, połknąłem i popiłem szklanką wody. Ulga była natychmiastowa i żaden z objawów nie wystąpił ponownie. Bardzo silny lek zalecam ostrożność.
Stare, zżółknięte liście używane są w formie naparów na przeziębienia, kaszel, grypę i biegunki, oraz zewnętrznie na rany i wrzody, działają również moczopędnie i obniżają ciśnienie krwi. Ekstrakty alkoholowe z liści Manilkary zapoty posiadają potwierdzone testami, właściwości wysoce przeciwutleniające i antybakteryjne.
Napary z kory Sapodilli mają wysoką zawartość tanin, posiadają działanie ściągające, antybiotyczne i przeciwgoraczkowe, spożywane są przy biegunkach, czerwonce i malarii. Badania laboratoryjne wykazały przeciwnowotworowe działanie alkoholowych ekstraktów z kory Sączyńca.
Wysuszony sok pozyskany z tego drzewa używany jest w tropikach jako wypełnienie ubytków w zębach.