Zioła z Odległych Krain: Polyscias fruticosa, Polyscias scutellaria, Polyscias guilfoylei i blisko spokrewnione gatunki

KRÓTKA CHARAKTERYSTYKA

Polyscias fruticosa i jego blisko spokrewnione gatunki, takie jak Polyscias scutellaria, Polyscias guilfoylei i Polyscias paniculata, są tropikalnymi wieloletnimi krzewami. Pomimo że ich liście różnią się bardzo wyglądem, posiadają tą samą charakterystykę struktur pozostałych części rośliny i zależności rozwojowych. I wszystkie one pochodzą z rejonów od Południowych Indii przez Tajlandję, Wietnam, Malezję, Indonezję po Polinezję. Ale obecnie rośliny te, a w szczególności ich wiele kultywarów o dwubarwnych lub atrakcyjnie pozniekształcanych liściach, hodowane są na całym świecie. Są one popularne jako rośliny ozdobne w ogrodach tropikalnych, a w krajach o mroźnych zimach jako rośliny domowe, często kształtowane na bonsai.
Ale są one kolejnym przykładem roślin o światowej sławie wynikającej z ich piękna, podczas gdy ich posiadane właściwości kulinarne i medyczne są prawie całkowicie nieznane. Tylko w niektórych regionach Południowo-wschodniej Azji te gatunki Polyscias'a są powszechnie używane jako warzywa i przyprawy. A także ludzie często używają swojej wiedzy na temat zastosowań medycznych tych roślin, które posiadają długą tradycję.
Ceni się je szczególnie w Wietnamie, gdzie korzeń Polyscias'a fruticosa jest często używany jako substytut Żeń-szenia (obydwa zawierają podobne saponiny trójterpenoidowe), i umieszczony jest w Narodowej Wietnamskiej Farmakopei. I gdzie założono plantacje dużej skali produkujące ten surowiec zielarski. Faktycznie te gatunki Polyscias'a są tak blisko spokrewnione z Panax'em ginseng (łacińska nazwa Żeń-szenia), że wszystkie one posiadają botaniczne synonimy Panax lub Nortopanax. W ostatnich latach w świecie naukowym było nieco zainteresowania medycznymi właściwościami tych gatunków Polysciasa, które przyniosło niemałą liczbę badań farmakologicznych i medycznych. W efekcie w Rosji rozpoczęto sztuczną, laboratoryjną produkcję komórek tkanki Polyscias'a filicifolia, i produkt ten sprzedawany jest jako suplement diety pod nazwą Vitagmal (promowany jako środek tonizujący, przeciwstresowy, adaptogeniczny i poprawiający odporność). W Wietnamie sprzedawane są kapsułki ze sproszkowanym korzeniem P. fruticosa, ale wciąż bardziej popularne w użyciu są zwyczajne ususzone plasterki korzenia, przyjmowane w formie wywarów jako środek na czerwonkę, bóle głowy, kamienie dróg moczowych, stany zapalne, oraz w celu wzmocnienia odporności i wytrzymałości organizmu. Liście P. fruticosa i blisko spokrewnionych gatunków Polyscias'a, jedzone są na świeżo lub gotowane jako warzywo lub tylko dodawane jako przyprawa. Ich smak to połączenie smaków żeńszenia, pietruszki i selera. W związku z powyższymi jeśli ktoś poszukiwałby polskiej nazwy dla tych kilku gatunków Polyscias'a, to uważam że odpowiednią byłaby Żeń-szeń Krzewiasty.
Istnieją setki ozdobnych kultywarów tych krzewiastych gatunków Polyscias'a, o wysokim zróżnicowaniu kolorów i kształtów liści, i wciąż pojawiają się nowe. Co znacznie utrudnia ich i tak wysoce dyskusyjną klasyfikację botaniczną. Wielu z tych roślin nadane zostały dziesiątki różnych nazw gatunkowych przez różnych botaników. I pomimo że większość z nich nie jest obecnie używana. Te nazwy botaniczne które stały się popularnymi i głównymi, często używane są zamiennie, tak wiec granica rozdzielająca te gatunki Polyscias'a jest bardzo płynna. Poniżej umieszczam swoją opinię na ten temat :

Polyscias fruticosa

Potoczne nazwy w języku angielskim : Ming Aralia (czasami jest nazywany po prostu Aralia, co jest bardzo mylące jako że Aralia to nazwa dla roślin z innego rodzaju, używana przede wszystkim dla gatunku Aralia racemosa), Ming Tree, Parsley Panax, Cut-leaved Panax, India Polyscias.
Inne nazwy lokalne : Dinh Lang, Cay Goi Ca (Wietnam), Danidani (Fiji), Dinhlang (Indie), Kuku Garuda, Pokok Teh (Malezja), Puding, Kedongdong Laut, Kedongdong Petedhan, Bombu, Tjakar Kutjung, Gurabati, Dewu Papua (Indonezja), Papua, Bani, Makan (Filipiny), Loan-lak-taen, Kalon-letthe, Khrut thot man, Khrut phak chi, Khrut thot man, Khrut bait het, Lep khrut fai (Tajlandia), Toem Bo Lyam (Kambodża), Taiwan Momiji (Japonia), Lian Wang Cha (Tajwan), Nan yang shen (Chiny), Arvore-da-felicidade-femea (Portugalski).
A oto niektóre z jego botanicznych synonimów : Nortopanax fruticosum, Panax fruticosus, Aralia deleauana, Aralia fruticosa, Aralia tripinnata, Nothopanax fruticosus, Panax aureus, Panax diffusus, Tieghemopanax fruticosus.

Polyscias fruticosa-penna

Featherleaf Aralia, Polyscias Feather Leaf

Polyscias filicifolia

Roślina ta często uznawana jest po prostu za odmianę Polyscias'a fruticosa, pomimo że kształt jej liści jest znacznie odmienny. Inne jej botaniczne synonimy to : Polyscias cumingiana, Aralia filicifolia, Aralia spectabilis, Nothopanax ornatus, Panax ornatus.
Nazwy potoczne : Fern Leaf Aralia, (Angielski), Golden Prince Panax, Yellow Angelica (Angielski dla odmiany o żółtych liściach), Xian Ye Nan Yang Shen (Chiński), Khrut i-pae (Tajlandia), Iriduki'Imetchale (Papua Nowa Gwinea).

Polyscias scutellaria

Nazwy potoczne : Dinner-plate Aralia, Shield Aralia, Cup-leaved Aralia, Saucer-leaf, Shell-leaf.
Dinh Lang Dia (Wietnam), Krut kra thong (Tajlandia), Daun mangkok, Mamanukan, Godong Mangkokan, Lanida, Ndalido, Ndari, Ranido, Daun koin, Daun papeda, Daun koin, Mangkok, Memangkokan, Goma matari, Sawoko, Rau paroro (Indonezja), Daun Mangkuk, Pokok Puding Mangkok, Semangkok, Daun belangkas (Malezja), Danidani, Levu (Fiji), Ndosir, Umroki (Wyspy Wanatu), Yuan ye nan yang shen (Chiny), Kapaie, Kaope pa (Wyspy Cooka), Tagitagi (Samoa), Platito (Filipiny).
Niektóre z jego wielu synonimów botanicznych : Panax scutellarioides, Nothopanax scutellarius, Aralia cochleata, Aralia rotunda, Aralia rotundifolia, Crasulla scutellaria, Hedera cochleata, Paratropia latifolia.

Polyscias balfouriana

Często uważany jest za ten sam gatunek co Polyscias scutellaria, ale właściwy P. scutellaria posiada pojedyńcze liście, natomiast P. balfouriana ma liście złożone z 3 lub 5 listków.
Nazwy potoczne : Balfour Aralia, Balfour Polyscias (Angielski), Baglio, Aralia de Balfour (Francuski), Aralia Redonda, Arvore da Felicidade, Aralia Cortina (Portugalski), Aralia Balfour (Hiszpański), Fiederaralie (Niemiecki), Khrut nok, Khrut ngon kai, Khrut bai ma tum, Khrut thong kham (Tajlandia)
Botaniczne synonimy : Polyscias pinnata, Aralia balfouriana.

Polyscias guilfoylei

Geranium Leaf Aralia, Guilfoyle Polyscias, Parsley Aralia (Angielski), Dalidali (Fiji), Khrut bai yai, Khrut yai (Tajlandia), Tapak Kucing (Malezja), Kadondong Lalap (Indonezja), Tagi-tagi (Samoa), Angelica (Sierra Leone). Yin bian nan yang shen (Chiny).
Botaniczne synonimy : Northopanax guilfoylei, Panax guilfoylei, Aralia guilfoylei, Aralia maculata, Aralia monstrosa, Panax victoriae.

Polyscias paniculata

Polyscias paniculata często zaliczany jest do gatunku Polyscias guilfoylei, jednak ja uważam że kształt jego liści jest na tyle odmienny że zasługuje on na odrębną nazwę gatunkową.
Nazwy potoczne : Rose Leaf Aralia, Roseleaf Aralia, Wild Coffee Panax, False Coffee (Angielski), Arvore-da-felicidade, Aralia-cortina, Arvore-da-felicidade-macho (Portugalski), Kapaie, Kaope Pa (Wyspy Cooka).
Botaniczne synonimy : Panax paniculatus, Botryopanax ayresii, Gastonia paniculata, Gilibertia paniculata, Grotefendia cuneata, Panax ayresii, Polyscias ayresii.

Polyscias obtusa

Oakleaf Aralia, Polyscias Oak Leaf. Botaniczny synonim - Polyscias guilfoylei quercifolia

UPRAWA I ZBIÓR

Wszystkie wymienione powyżej gatunki Polyscias'a są tropikalnymi, wieloletnimi, wieczniezielonymi krzewami. Wszystkie potrafią osiągać ok. 5m wysokości, a ich pędy rosną prosto ku górze, nadając roślinom całkiem pionowy kształt. Poza różnicami w kształcie liści wszystkie one rosną tak samo, choć Polyscias paniculata generalnie rośnie bujniej niż na przykład pietruszkowo-pierzastolistny Polyscias guilfoylei, jednak wszystkie one rosną dosyć powolnie. Ta charakterystyka wzrostu jest jednym z powodów dzięki którym rośliny te mają reputację niewymagających i łatwych w uprawie. Co w połączeniu z ich pięknem przyniosło im ogólnoświatowa sławę jako rośliny doniczkowe oraz tropikalno ogrodowe.
Wszystkie one mogą rosnąć w pełnym nasłonecznieniu lub pełnym zacienieniu, ale najlepiej czują się w miejscach lekko zacienionych. Pod wpływem piekącego słońca czasami liście blakną lub żółkną. Nienależy jednak mylić tego zjawiska z faktem żółtych przez cały rok na okrągło liści niektórych odmian, takich jak znany Polyscias filicifolia 'Golden Prince'. Istnieje także cała masa różnych kultywarów o dwubarwnych zółto-zielonych lub biało-zielonych liściach. I niektóre (głównie odmiany gatunku P. guilfoylei) posiadają liście o kształtach tak ,,pocięctych'' lub poskręcanych, że można by pomyśleć że sa one zaatakowane przez jakąś chorobę lub szkodniki. Ale Polyscias jest ogólnie odporny na szkodniki i choroby, chociaż przędziorki i czerwce (Coccoidea) mogą go atakować. Jest on również odporny na okresowe susze, tak więc nawet jeśli twój Polyscias zgubi wszystkie liście, nie wyrzucaj go tylko podlej i daj czas na regenerację.
Najlepiej rośnie on w żyznej, kompostowej glebie, która jest dobrze nawodniona ale i dobrze przedrenowana. Jego korzenie szybko zaczynają gnić jeśli na dnie jego donicy gromadzi się woda, lub jeśli w miejscu gdzie rośnie w ogrodzie następuje zatrzymanie wody w podłożu. Krzewiasty Polyscias toleruje prawie każdy rodzaj gleby, od kwaśnej do lekko zasadowej, i lekkie zasolenie. Może rosnąć w mało żyznym podłożu lub w bardzo małej donicy przez długi czas, ograniczy to jego wzrost ale nie wpłynie negatywnie na zdrowie tej rośliny. I dlatego rośliny te często zamieniane są na bonsai. Nie czują się one dobrze w niskich temperaturach i najmniejszy mróz może je zabić. Ich kwiaty sa drobne, niepozorne, ale wyrastają w formie niekiedy dużych, ale mało atrakcyjnych łodyg z kiściami, po przekwitnięciu pojawiają się małe czarne jagody (Nieposiadam żadnej informacji odnośnie ich jadalności, ale zgaduję że Polyscias paniculata zdobył swoje potoczne nazwy False Coffee (Fałszywa Kawa) i Wild Coffee Panax (Dzika Kawa Żeń-szeń) nie tylko ze względu na podobieństwo swoich liści do liści krzewu Kawy i swoich właściwości pobudzających).
Rośliny te są łatwe w rozmnażaniu poprzez sadzonki ze zdrewniałych pędów lub odkłady. Wszystkie części Polyscias'a mogą być zbierane na okrągło przez cały rok, po zebraniu stare grube korzenie i pnie krjone są w plastry w celu łatwiejszego suszenia.
Olejek eteryczny z Polyscias'a fruticosa wykazuje działanie dezynsekcyjne przeciwko niektórym domowym insektom takim jak muchy, mrówki, komary, pchły, wszy i karaluchy. Rośliny Polysciasa posiadają również działanie ślimakobójcze.

ZASTOSOWANIE KULINARNE

Liście, młode czubki pędów i korzenie Polyscias'a fruticosa i wspomnianych powyżej blisko spokrewnionych gatunków, mogą być jedzone na surowo lub gotowane. Zwane są one czasem Parsley Panax czyli Pietruszkowy Żeńszeń, i uważam że nazwa ta bardzo dobrze oddaje ich charakter kulinarny, chociaż ja bym powiedział nawet że jest to Pietruszkowo Selerowy Żeń-szeń. Silny smak i aromat żeń-szenia, selera i pietruszki, sprawiają że Polyscias jest dobry jako przyprawa lub przystawka poprawiająca trawienie, a także dobrze komponuje się w zupach i gulaszach.
Jawajczycy i Malezyjczycy używają liści Polyscias'a fruticosum jako przystawki i zioła do przyprawiania mięs i ryb. W Tajlandji młode liście i czubki pędów jedzone są z potrawami typu lap, lu, koi i maczane panierce z mąki i smażone na głębokim oleju i podawane z namphrik. Na Wyspach Melanezyjskich liście P. filicifolia są gotowane i jedzone z solą, pieprzem i masłem.
Wszystkie części tej rośliny włączając łodygi, moga być użyte ususzone lub świeże do sporządzania gorzkiej, rewitalizującej i stymulującej herbaty.

ZASTOSOWANIE MEDYCZNE

Polyscias fruticosa, Polyscias scutellaria, Polyscias guilfoylei i blisko spokrewnione gatunki posiadają długą tradycję medycznego zastosowania w Południowo-wschodniej Azji i Polinezji. Ale obecnie nawet w tych regionach większość ludzi zna te rośliny jedynie jako rośliny ozdobne, i nigdy nie słyszało o ich użyciu kulinarnym ani zaletach zdrowotnych. Tylko w Wietnamie zdają się one cieszyć znaczącą popularnością jako lecznicze zioło. Polyscias fruticosa zwany jest tam - Dinh Lang, i hodowany na wielu plantacjach, głównie dla swoich korzeni uważanych za substytut Żeń-szenia (korzeń P.f. jest czasem nazywany Żeń-szeńiem Ubogich (Ginseng of the Poor), ze względu na fakt że jest on znacznie tańszy od korzenia właściwego Żeń-szenia (Panax ginseng), wykazując porównywalne działanie adaptogenne i stymulujące umysł i ciało, dzięki zawartości podobnych substancji chemicznych). P. fruticosa jest sprzedawany w formie sproszkowanego korzenia w kapsułkach, czasem w połączeniu z innymi ziołami w recepturach stymulujących umysł i ciało. Ale wciąż jest popularny głównie w tradycyjnej formie suszonych plasterków korzenia.
Interesującym jest że pośród niemałej liczby badań farmakologicznych i medycznych nad tymi krzewiastymi gatunkami Polyscias'a, przeprowadzonych w tak różnych krajach jak Wietnam, Indie, Filipiny, Ghana, Egipt i Francja, kilka dokonanych było w Polsce i Rosji. Oba kraje posiadają klimat nieodpowiedni dla przemysłowej uprawy Polysciasa, ze względu na mroźne zimy. Ale ich badania nad Polyscias'em filicifolia zaowocowały stworzeniem laboratoryjnej linii produkcyjnej komórek tkanek tej rośliny w Rosji. W celu sprzedaży w formie ekstraktu jako tonizujący, przeciwstresowy, podwyższający odporność suplement diety - Vitagmal. Który według producenta pomaga zapobiec komplikacjom podczas ciąży, bezpłodności i powtarzającym się poronieniom, posiadając wiele innych zalet zdrowotnych, oraz który sprzedają w wersji dla dzieci.

Liście P. fruticosa, P. scutellaria, P. guilfoylei i blisko spokrewnionych krzewiastych gatunków Polyscias'a zawierają liczbę saponin trójterpenoidowych, saponin bisdesmoidycznych, polysciasaponiny (Polysciosides A-H), kwas oleanolowy i jego pochodne, sterole, glikozydy m.in. cyanogenetic glycosides, oleanolic glycosides i triterpenic glycosides, szczawian wapnia, peroksydazy, amygdalinę, alkaloidy, taniny i flawonoidy.
Zawierają one również fosforany, żelazo, tłuszcze, proteiny, gumy, witaminy A, B1 i C, i olejek eteryczny (0.32%), który zawiera seskwiterpeny (b-elemene, n-elemene, a-bergamotene, u-bergamotene, germacrene-D, (E)gM-bisabolene, 3-bourbonene, 3-CUbebene, a-farnesene, p-farnesene i a-humulene) i alkohole seskwiterpeniczne.
Korzenie są bogate w saponiny a także zawierają poliacetyleny, falcarinol i pochodne heptadeca.

Wszystkie z tych krzewiastych gatunków Polyscias'a posiadają te same właściwości lecznicze, i wszystkie części tych roślin mogą być użyte, świeże lub suszone. Liście i młode czubki pędów i korzenie mogą być jedzone na świeżo lub ugotowane, albo być użyte świeże lub suszone do sporządzania naparów. Twarde, stare korzenie, kora, pędy i pień zazwyczaj krojone są w plastry, suszone i używane do robienia wywarów, ale również spożywane są w sproszkowanej formie. Nalewki mogą być sporządzane z każdej części tych roślin ale są one rzadko stosowane.
Wszystkie części tych gatunków Polyscias'a są gorzkie, ostre i aromatyczne, posiadają działanie stymulujące, adaptogeniczne, uspokajające nerwy, uśmierzające ból, przeciwzapalne, moczopędne, wspomagające trawienie, detoksykacyjne, przeciwbakteryjne, przeciwgrzybicze, antyseptyczne, przeciwgorączkowe, przeciwcukrzycowe, przeciwwrzodowe, ściągające, kardiostatyczne i stymulujące krążenie krwi, ale podczas gdy ich liście dają efekt raczej orzeźwiająco-chłodzący, ich korzenie działają rozgrzewająco i napotnie. Badania nad Polyscias'em wykazały że przywraca on aktywność systemu syntezy protein w przypadkach długo i krótko terminowej anoksji i redukuje efekt wielu mutagenów in vitro.

Zioło to używane jest jako ogólny tonik, aby zapobiegać zmęczeniu, wzmacniać odporność, podnosić wytrzymałość fizyczną, zdolności umysłowe i łagodzić stres, a także :

- Stosowane jest w leczeniu niedokrwienia i stanów zapalnych, oraz w celu zwiększenia przepływu krwi w mózgu.

- Wywary z korzeni lub liści pite są aby uśmierzać bóle głowy, nerwobóle i bóle stawów.

- Wywary z rośliny lub gotowane liście spożywane są jako środek moczopędny przy dolegliwościach nerek, szczególnie w przypadkach kamieni i dysurii. Na Filipinach liście maczane są w gotującej wodzie i przykładane gorące w miejscu przeciwległym do pęcherza aby wywołać urynację.

- Korzenie wywołują pocenie i wszystkie części tych roślin przyjmowane są aby leczyć gorączki. Wywary z korzeni są nie tylko pite ale również używane do inhalacji wywołujących pocenie się. W Papui Nowej Gwinei liście Polysciasa filicifolia spożywane są na świeżo przeciwko malarii.

- Wywary z tych roślin używane są w leczeniu wielu dolegliwości trawiennych, takich jak dyspepsja, gazy, biegunka i czerwonka. Wyniki testów wykazały że zarówno ekstrakty z liści jak i korzeni posiadają działanie przeciwwrzodowe podobne do działania żeń-szenia.

- W Ghanie wywary z P. fruticosa pite są i używane do inhalacji jako tradycyjna kuracja przeciw astmie.

- Na Wyspach Vanatu liście są gotowane i jedzone, lub sok z liści lub kory pędów albo wywary pite, przez kobiety po porodzie, aby pomóc wydalić fragmenty łożyskowe i ochronić przed infekcjami poporodowymi. Liście posiadają reputację jako użyteczne w celu ułatwienia porodu.

- Wywary lub napary z liści pite są również jako środek przeciw przeziębieniom, zapaleniu zatok, nadciśnieniu, oraz w celu pobudzenia krążenia krwi, zwalczania stanów zapalnych i stymulacji gojenia ran, pomocne są one również przy anemii i zatruciach.

- W rejonie Zachodniego Pacyfiku, macerowana kora używana jest w leczeniu zatrucia ciguatera (Ciguatera jest specyficznym typem zatrucia pokarmowego wywołanego spożyciem tropikalnej ryby, zawierającej toksyny ze szczególnego rodzaju spożytych alg).

Wymienione gatunki Polysciasa są również często stosowane do użytku zewnętrznego :

- Proszek z liści posypywany jest na rany aby pozbyć się opuchlizny i stanu zapalnego. Może być on także dodawany do maści. Zmiażdżone świeże części rośliny przykładane są na rany i owrzodzenia jako antyseptyczne okłady.

- Pasta ze zmiażdżonych liści Polyscias'a nakładana jest również na miejsca dotknięte chorobami skóry, takimi jak świerzb i grzybica woszczynowa. Kora używana jest w formie zimnych okładów na owrzodzenia syfiliczne.

- Zmiażdżone świeże części tych roślin używane są jako okłady na nerwobóle i reumatyzm.

- Korzenie i pędy używane są do czyszczenia dziąseł, zębów i wrzodów jamy ustnej. Sok z kory stosowany jest jako środek przeciwko kandydozie i wrzodom języka i gardła. Sok ten używany jest również aby uśmierzać bóle zębów, a zmiażdżone liście przykładane są w miejsce bólu zęba lub dziąsła.

- Zmiażdzone liście używane są na Fiji w leczeniu bólu ucha.

- W Malezji miażdżone liście formowane są w podłużny kształt i wkładane na noc w odbyt w celu wyleczenia hemoroidów. Wywary z liści sa również pite w celu leczenia hemoroidów.

- W Indonezji, sok z liści w połączeniu z olejem kokosowym i kurkumą przykładany jest na opuchlizny piersi, związaną głównie z zatrzymaniem mleka. Uważa się że okłady z tego zioła stymulują wydzielanie mleka.

- W Indonezji, olej kokosowy z sokiem z liści P. scutellaria jest delikatnie wmasowywany w głowę aby pobudzić wzrost włosów. Zdolność tego zioła do stymulacji wzrostu włosów potwierdzona została w testach, które wykazały efekt przyspieszenia wzrostu włosów u samców szczurów.

- Zioło to jest również stosowane jako dezodorant.

Ogólnie nie ma żadnych przeciwwskazań do użycia tych gatunków Polyscias'a, ani nie występują żadne skutki uboczne, poza przypadkami osób na nie wrażliwych. Niemniej jednak długotrwałe stałe używanie i nieumiarkowanie w spożyciu Polyscias'a, prawdopodobnie może wywołać podobne skutki co długotrwałe nadużywanie Żeńszenia (łącznie z palpitacjami serca). Spożycie dużej ilości Polyscias'a może wywołać biegunkę. Ze względu na swoje stymulujące działanie, zioło to może wywołać bezsenność przy spożyciu na krótko przed czasem snu.
Jedynie bardzo małe dawki mogą być podawane dzieciom. Jedna relacja podaje że - ,, dwulatek który został przyłapany na żuciu liści zrobił się czerwony i zaczął gorączkować, miał suche gardło i rozszerzone źrenice, miał problemy ze staniem, i wykonywał ruchy które można jedynie opisać jako ,, specyficzne''. ''
Zanotowano przypadki skórnych reakcji alergicznych, takich jak stany zapalne, wysypki i opuchnięcia, wywołane przez kontakt skóry z sokiem tych krzewiastych gatunków Polyscias'a, lub jedynie przez otarcie się o ich liście.