Zioła z Odległych Krain: Stachytarpheta cayennensis Stachytarpheta jamaicensis Porterweed

KRÓTKA CHARAKTERYSTYKA

Stachytarpheta jest niedużym wieloletnim krzewem, często występującym jako roślina jednoroczna. Należy ona do roślin panatropikalnych (czyli takich które występują we wszystkich rejonach tropikalnych), można ją znaleźć również w wielu innych rejonach o ciepłym klimacie, ale za jej oryginalne pochodzenie podaje się Południową i Centralną Amerykę. Kiedy napotkałem tą roślinę po raz pierwszy (dziko rosnącą na północy Filipin, gdzie zrobiłem wszystkie zdjęcia tej rośliny zamieszczone tutaj), od razu pomyślałem sobie że jest to jakaś tropikalna odmiana Werbeny Lekarskiej (Verbena officinalis), i że jako takowa z pewnością również posiada właściwości lekarskie, przez co jest godna uwagi. Verbena officinalis jest cenioną i szeroko stosowaną rośliną w ziołolecznictwie europejskim a obie rośliny posiadają taką samą strukturę łodyg i kwiatów, jedynie liście Stachytarphety mają odmienny kształt, a jej wzrost jest przeważnie bujniejszy. Nie dziwi więc fakt że nazwa Verbena jest jednym z synonimów łacińskiej nazwy rodzaju Stachytarpheta, ani potoczne nazwy jak Wild Verbena lub Bastard Vervain. I rzeczywiście okazuje się że Stachytarpheta cayennensis i S. jamaicensis dzielą sporo wspólnych właściwości leczniczych z Werbeną Lekarską.
Kiedy Herbata z liści Stachytarphety cayennensis, będąca popularnym napojem w Brazylii, zaczęła być stamtąd eksportowana do USA, nazwano ją Herbatą Brazylijską (Brazilian Tea). Dodawano ją również do fałszowania (najwyraźniej droższej wówczas) Chińskiej Herbaty. W tradycji Majów Stachytarpheta uważana jest za świętą roślinę i używana jest do odpędzania złych mocy. Pod koniec XVIII wieku zaczęto zakładać jej uprawy w Azji.
Tradycje medycznego zastosowania Stachytarphety, rozwinęły się prawdopodobnie niezależnie, w wielu znacznie odległych od siebie krajach jak Jamajka, Brazylia, Nigeria, Indie, Indonezja i Japonia. Występowanie tej rośliny w tak wielu różnych rejonach globu spowodowało chaos w naukowym nazewnictwie. Jako że rośliny które widzicie tu na zdjęciach mają te same właściwości lecznicze, dla których używane są zamiennie. Wyglądają podobnie i łatwo się krzyżują przez zapylanie, tworząc ich hybrydy i hybrydy tychże hybryd. Nie ma dużego znaczenia jaką nazwę przypiszemy takowej znalezionej roślinie. Jednak z nagromadzonych opinii na temat ich klasyfikacji oraz profili tych roślin, jedynym sensownym dla mnie ich podziałem jest podział na gatunek o wąskich i gatunek o szerokich liściach (chociaż to również jest trudne jako że nawet rośliny o identycznych genach posiadają większe liście kiedy sa młode i rosną na żyznej glebie, niż starsze rośliny porastające nieużytki). Tak więc uważam że rośliny o szerszych liściach, przypominających kształtem liście Pokrzywy, dzielą synonimy Stachytarpheta urticifolia i Stachytarpheta cayenensis. Istnieje wiele innych synonimów odpowiadających temu gatunkowi, jak Verbena salisburi, Zappania urticifolia i Cymburus urticifolius, jednak te nie posiadają obecnie żadnego znaczenia użytkowego.
Drugi typ to rośliny o wąskich liściach, występujące pod synonimami Stachytarpheta jamaicensis i Stachytarpheta indica. Ten gatunek również posiada wiele innych, zapomnianych obecnie synonimów, jak Valerianoides jamaicense, Verbena americana, Vermicularia deccurens i Zappania jamaicensis. Nazwa Stachytarpheta indica jest często przypisywana dla obu tych typów, jako że niektórzy poważani autorzy uważają ją za synonim dla S. cayennensis i S. urticifolia, podczas gdy inni używają jej jako synonim S. jamsicensis. Niektórzy twierdzą nawet że Stachytarpcheta urticifolia jest synonimem dla S. jamaicensis i że S. jamaicensis to synonim S. cayenensis.
Niektóre z tych roślin różnią się również posiadaniem nie niebieskich ale białych kwiatów. Ale istnieje również odmienny gatunek Stachytarphety o kwiatach czerwonych lub różowych, pochodzi on z Ameryki Północnej i nosi nazwy Stachytarpheta mutabilis i Stachytarpheta sanguinea. Rośliny te są najczęściej sprzedawanymi Stachytarphetami w centrach ogrodniczych, ale niebiesko kwiatowe odmiany są również często sadzone w ogrodach w celach czysto ozdobnych. Niestety nigdy nie spotkałem tej rośliny w sprzedaży w Europie a posadzona w ogrodzie nie przetrwałaby z pewnością nie tylko polskich ale nawet brytyjskich mrozów. Pomimo jednak że nie znalazłem żadnych informacji na temat jej domowej hodowli, myślę że nie byłaby ona trudna i że posiada ona potencjał do kształtowania na bonsai.

Szerokolistna i wąskolistna odmiana niebieskiej Stachytarphety posiadają wspólne nazwy potoczne, są to : Porterweed, Blue Porterweed, Brazilian Tea, Snakeweed, Bastard Vervain, Blue Verbena, Verbena Cimarrona, Rat Tail, Horse Whip i Aaron's Rod jednakże ta nazwa jest popularną potoczna nazwa używaną dla roślin z rodzaju Dziewanny. Poniżej znajdują się potoczne nazwy tej rośliny używane w innych językach niż angielski : Golondrina, Verbena azul, Piche de Gato (Hiszpański), Gervao (Brazylijski), Jia ma bian (Chiński), Verveine queue de rat, Herbe a Chenille, Verveine laquerot (Francuski), Oi, Owi (Hawaiian), Nagaboso, Honagaso (Japoński), Louch Beluu (Palauan), Mautofu tala (Samoan), Biron, Karomenal (Javanese), Tiaki (Maori), Tsarkiyarkuusuu (Hausa, Nigeria), Agogo Igun (Yoruba, Nigeria), Kariyartharani (Hindi), Seemakongini, Kattupunnuthu, Narivalan (Malayalam), Seemainaayuruvi (Tamil), Kandikandilaan (Tagalog), Bolos Moros (Bikul), Albaka (Panay Bisaya), Mo Mi Scha (Cambodian).

UPRAWA

Porterweed jest tropikalnym krzewem wieloletnim lecz krótkowiecznym, występującym również jako roślina jednoroczna w wielu rejonach z występującym zimnym lub bardzo suchym sezonem w ciągu roku. Stachytarpheta jamaicensis zazwyczaj tworzy szeroki mały krzew do ok 80cm wysokości i ponad 1m szerokości, tymczasem Stachytarpheta cayennensis rośnie bujniej i może osiągać sporo ponad 1,5m wysokości. Jednak jak już wcześniej wspomniałem, trudno jest rozróżnić te dwa gatunki i ich liczne hybrydy które dominują w wielu rejonach. Ich wygląd zależy również w dużej mierze od warunków klimatycznych i gleby w jakiej rosną. Ich liście mogą mieć od 2 do 10cm długości i od 1 do 5cm szerokości.
Stachytarpheta posiada wspaniałe zdolności adaptacyjne. Może rosnąć zarówno na wilgotnych, żyznych terenach z częściowym zacienieniem (gdzie rośnie najbujniej), kwaśnych glebach w silnym cieniu sosen, jak i na kiepskich, suchych, piaszczystych ziemiach pod piekącym słońcem a nawet na glebach zasolonych. Dobrze znosi wysokie upały, jednak temperatury poniżej 0'C są dla niej zabójcze. Przy odpowiedniej ilości nawodnienia Stachytarpheta rośnie szybko i kwitnie na okrągło przez cały rok. Jest to roślina dosyć odporna na pasożyty. Może być rozmnażana zarówno z nasion jak i z sadzonek. Na Florydzie należy do gatunków inwazyjnych. Jest to również roślina której kwiaty produkują sporą ilość nektaru, przyciągając tym wiele pięknych gatunków kwiatów. Całe pędy z liśćmi i kwiatami zbierać można o dowolnej porze roku (jeśli tylko roślina jest wystarczająco silna i zostawione jej będzie trochę liści), ale można zbierać również same liście i kwiatostany oszczędzając łodygi aby wkrótce wypuściły nowe liście.

ZASTOSOWANIE KULINARNE

Cała roślina Stachytarpchety cayennensis/jamaicensis może być użyta suszona lub świeża do zaparzania smacznego napoju zwanego Herbatą Brazylijską. Używana jest również do ważenia pieniącego się napoju przypominającego piwa typu Porter i stąd pochodzi jedna z nazw tej rośliny Porterweed. Drobne kwiatki tej rośliny są jadalne i smakiem przypominają nieco grzyby, mogą być używane na świeżo jako przyprawa do sałatek. Pozostałe części rośliny podobno są jadane w niektórych rejonach, gotowane jako warzywa, jednak zjedzone na surowo mogą mieć działanie toksyczne. Pędy kwiatostanowe używane są jako przyprawa w taki sam sposób jak Liść Laurowy.

ZASTOSOWANIE MEDYCZNE

Porterweed stosowany jest w tradycyjnym lecznictwie w wielu odległych od siebie, gównie tropikalnych krajach, od Brazylii przez Ghanę, Nigerię, Indie, Indonezję, Filipiny, po Japonię i Hawaje. Zioło to posiada tak wiele zalet zdrowotnych że na Dominice odwary z niego pite są jako panaceum. W ostatnich latach przeprowadzono wiele testów laboratoryjnych, głównie w Indiach, Nigerii i Brazylii ale także w krajach jak Malezja i Panama. Wyniki tych badań nie tylko potwierdziły właściwości lecznicze Stachytarphety, ale również dowiodły że rośliny którym przypisane zostały nazwy S. cayennensis, S. jamaicensis, S. indica i S. urticifolia mogą być stosowane w ten sam sposób, jako że ich profile chemiczne są tak samo bardzo podobne do siebie jak wygląd tych roślin. Zawarte w nich związki organiczne to flawonoidy (scuttelarein, luteolol 7-glucuronide, apigenol 7-glucuronide, hopidulin, hispidulin), trójterpeny (lanostane trójterpenoidy, pentacyclic friedelin i kwas ursolowy), monoterpeny (irydoidy), seskwiterpeny, steroidy, sterole (alfa-stigmasterol, alpha-spinasterol), isosterole, taniny (catechuic tannins), dopamine, glikozydy (steroidal glycosides, lantosane glucosides, phentylthanoid glycosides, iridoid glycoside - tarphetalin, stachytarphine), choline, kwasy fenolowe (kwas salicylowy), kwas chlorogenowy, alkaloidy (ipolamide, beta-hydroxyipolamide, verbascoside (zwany również acetoside)), saponiny, węglowodany, proteiny, aminokwasy, butyric acid, citral, geraniol. nonacosanen, pentriacontane, triacontanen, tritricontanen i tetratricontanen. Liście i łodygi Stachytarphety zawierają również cyjanowodór który działa toksycznie, dlatego zioło to nie może być spożywane na świeżo a jedynie w przetworzonej formie naparów, odwarów, nalewek, pigułek i kapsułek. Wszystkie części tej rośliny, łącznie z korzeniami używane są do sporządzania tych preparatów.
Działanie medyczne Herbaty Brazylijskiej opisuje się jako : przeciwzapalne, przeciw wrzodowe, obniżające kwasowość w żołądku i wspomagające trawienie, przeciwbiegunkowe, przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe, przeciwskurczowe (niektórzy jednak twierdzą że może ono też wywoływać skurcze), przeciwdrgawkowe, przeciwbólowe (anti-nociceptive, neurasthemic - zmniejsza nerwobóle), uspokajające, przeciwmalaryczne, przeciwutleniające, oczyszczające z toksyn, osłaniające wątrobę, serce i centralny układ nerwowy, przyśpieszające gojenie ran, hipotensyjne, obniżające gorączkę, napotne, wykrztuśne, uśnieżające reakcje alergiczne, przeciwcukrzycowe, poronne, przeciwnowotworowe, przeciwastmatyczne, rozszerzające oskrzela, moczopędne (antilithiasis), lekko przeczyszczające, chłodzące, wzmagające laktację, rozszerzające naczynia krwionośne, przeciwpasożytnicze, reguluje układ odpornościowy i ogranicza poziom histaminy i bradykininy. Niektóre źródła wspominają o wymiotnym i silnie przeczyszczającym działaniu tego zioła, jednak z mojej wiedzy i doświadczeń wynika że jedynie jego spożycie na świeżo może mieć tak drastyczne działanie.
Właściwości te sprawiają że Stachytarpheta cayennensis/jamaicensis jest szeroko stosowana w wielu różnych systemach tradycyjnej medycyny, przeciw dolegliwościom takim jak :

- cukrzyca, nadciśnienie, niewydolność serca, dystrofie mięśniowe, w formie herbaty pita jest również jako obniżający temperaturę tonic, oczyszczający krew.
- często używana w celu zwalczania różnych rodzajów infekcji jak przeziębienie, grypa, cholera, czerwonka, malaria, żółta febra, skuteczność Herbaty Brazylijskiej w tych przypadkach wynika nie tylko ze zwalczania wszelkich chorobotwórczych organizmów ale również jednoczesnego obniżania gorączki i zwiększania potliwości. Osobiście wyleczyłem się z dengi (groźnej wirusowej infekcji objawiającej się min. wysoką gorączką i bólami mięsni i głowy, popularnej na Filipinach), pijąc dwie szklanki odwaru ze świeżych pędów z liśćmi Stachytarphety (6 pędów ok.10cm) i Bugenwilli (1 pęd ok. 25cm). Objawy choroby (silna gorączka i bóle) ustąpiły całkowicie po ok. pół godziny od wypicia i nie wystąpiły żadne nawroty choroby.

- na zaburzenia funkcjonowania układu oddechowego takie jak reakcje alergiczne, kaszel, astma i bronchit
- do zwalczania wszelkich stanów zapalnych jak zapalenie gardła, dermatozy i reumatyczne stany zapalne

- posiada działanie depresyjnie na ośrodkowy układ nerwowy, sedatywne. przeciwlękowe, przeciwpsychotyczne i stosowana jest w przypadkach nerwobólów, zaburzeń nerwowych, nerwowości, nadmiernego stresu, zaburzeń lękowych, migren, depresji, bezsenności oraz jako tonik układu nerwowego. W Ghanie ekstrakt z liści stosowany jest w przypadkach schorzeń psychicznych.
- uśnieża bóle (działając zarówno na układ nerwowy jak i miejscowo min. zwalczając stany zapalne), zmniejsza wrażliwość na ból i stosowana jest na wiele różnych rodzajów bóli jak bóle głowy, mięśni i stawów, bóle reumatycznych i artretycznych i jednocześnie działa jako środek przeciwskurczowy.
- ochrania wątrobę i używana jest w walce z żółtaczką i marskością wątroby, efektywność Stachytarphety porównywana jest do leku Liv-52
- zwiększa wydzielanie żółci obniżając jednocześnie stan kwasowości w żołądku. Używana jest przez to w dolegliwościach układu trawiennego jak : zgaga, wrzody, choroba refluksowa przełyku, mdłości, niestrawność, wzdęcia, infekcje bakteryjne, biegunki, zaparcia i zatrucia
- działa moczopędnie i poprawia funkcjonowanie nerek, dlatego stosowana jest w wielu schorzeniach związanych z zatrzymaniem płynów w tkankach jak obrzęki, infekcje dróg układu moczowego, kamienie i skąpomocz
- zwalcza nicienie i inne ludzkie pasożyty
- jest szeroko używana na kobiece dolegliwości, pobudza menstruację w przypadkach braku miesiączki, reguluje balans hormonalny, łagodzi objawy menopauzy, łagodzi bóle menstruacyjne, zatrzymuje upławy, wzmaga wydzielanie mleka u karmiących matek, Herbata Brazylijska pita jest przez kobiety tuż po porodzie w celu przywrócenia właściwej pozycji macicy oraz przywrócenia zdrowia i energii, odwary z korzeni stosowane są jako środek poronny
- używana jest w leczeniu chorób wenerycznych jak rzeżączka i syfilis
- odwary i napary stosowane są zewnętrznie do przemywania skóry w wypadkach stanów zapalnych, reakcji alergicznych, obtarć i zranień (zwiększa poziom kolagenu), owrzodzeń, róży, leucodermy, białactwa nabytego, łysienia (alopecji), zmiażdżone liście używane są w formie okładów na zranienia, wrzody, czyraki, zwichnięcia i stłuczenia, suszone sproszkowane liście używane są jako posypka na rany
- świeży sok używany jest do przemywania oczu w przypadkach stanów zapalnych spojówek, jaglicy, oftalmii, oraz przeciw zaćmie, używa się go również na owrzodzenie uszne
- nieraz wspominane jest również jej użycie przeciwko nowotworom

Herbata Brazylijska przeciwwskazana jest dla kobiet w ciąży, osób z niskim ciśnieniem krwi oraz mających alergię na aspirynę, ponieważ posiada ona działanie aborcyjne, obniża ciśnienie krwi oraz zawiera kwas salicylowy. Pewne badania na gryzoniach wskazały łagodne działanie toksyczne systematycznej konsumpcji herbaty ze Stachytarphety, jednak większość testów oraz przekazów tradycyjnych źródeł wiedzy opisuje wysoki stopień bezpieczeństwa jej spożycia. Podawana jest ona tradycyjnie dzieciom w celu odrobaczenia, dla matek po porodzie i dodawana jest do ziołowych kąpiel dla niemowlaków. Niemniej jednak każda substancja może być szkodliwa jeśli jest używana w nadmiarze. Żadna z części tej rośliny, oprócz jej drobnych kwiatków, nie powinna być spożywana na surowo.